Autotools Gizemini Çözüyoruz

Autotools, GNU build sistemi oluşturmaya yarayan araçlar grubudur. GNU/Linux sistemlerde antik çağlardan beri yazılım geliştirme ve paylaşma macerasının merkezinde olmuş autotools programlarını anlamak, hem gnu/linux sistemlerine kurulacak yazılımları yapmak isteyenlerin, hem de linux dağıtımlarına paket oluşturmak isteyenlerin işine yarayacaktır. Autotools adını ilk kez duyuyor olabilirsiniz ama, Eğer linux üzerinde kaynak koddan program derleyip kurmuşsanız, aşağıdaki 3 komutu muhakkak biliyorsunuz.

tar.gz dosyası bir klasöre açılır, o klasörün içine cd ile geçilir, esrarengiz komutlar verilir ve, Hollywood filmlerindeki hacker sahnelerini andıran yazıları izledikten sonra, programımız derlenir ve kullanmaya başlarız.

Bu yazıda, GNU/Linux işletim sistemlerinde kaynak kod dağıtma, derleme ve yükleme sisteminin bel kemiğini oluşturan autotools araçlarını kullanmaya yetecek kadar teorik bilgi ve örnek verme niyetindeyim. Hedefim autotools'un girift detaylarına inmekten ziyade, bu ismi ilk kez duyanları, referans belgelere başvurarak ihtiyaçlarını karşılayabilecek aşamaya getirecek kadar bu programları tanıtmak.

Autotools araçları, yazdığımız programları, ./configure, make ve make install ile çeşitli unix nevinden sistemlerde derlenip kurulabilmesi için, ./configure programını, Makefile dosyalarını ve konfigürasyon dosyalarını (genellikle config.h) üretmeye yarar. Bu nedenle, öncelikle bu 3 komutun vazifelerini hatırlamakta fayda var.

configure programı aslında POSIX standardında yazılmış bir kabuk betiğidir. Bu betik, programımızın derleneceği platformun niteliklerini anlamak için bir takım testler yaparak, gerekli araç ve kütüphanelerin varlığını teyit eder. Eğer derlenecek programın derlenebilmesi için gerekli program, kütüphane ve araçlar sistemde mevcutsa, yaptığı testlerin sonuçlarını ve komut satırından aldığı argümanların değerlerini kullanarak Makefile dosyalarını ve konfigürasyon dosyalarını (genellikle config.h) oluşturur. configure programının başarılı sonuçlanması, programımızın başarıyla derlenip kurulabileceğini gösterir.

make programı, Makefile dosyasında tanımlanan görevleri yerine getirir. Autotools tarafından oluşturulan Makefile dosyasında birçok görev tanımlanır. make komutu herhangi bir argüman verilmeden çalıştırıldığında, Makefile içindeki öntanımlı (eng. default) hedefi yerine getirir. Autotools tarafından üretilen Makefile dosyasındaki öntanımlı görev programın derlenmesidir.

make programı install hedefiyle birlikte çalıştığında, derlenmiş program, kütüphane, belgeler, header dosyaları ve diğer dosyalar ilgili klasörlere yüklenir. Bunların yükleneceği yer, configure aşamasında özellikle değiştirilmezse, /bin, /lib vs. gibi standart yollardır.

Şimdi, autotools kullanarak, bir Hello World uygulaması yapalım. Bu uygulama 5 adımdan oluşacak.

Birinci adımda, kaynak kodlarını içerek klasörü oluşturup, bu klasöre geçeceğiz.

İkinci adımda, derlenecek programı yazacağız. main.c adında bir dosya oluşturup, aşağıdaki programı kopyalayın.

Üçüncü adımda, Makefile.am dosyası oluşturup, aşağıdaki satırları yazın.

Dördüncü adımda, configure.ac dosyasını aşağıdaki gibi oluşturun.

Son olarak, autoreconf --install komutu ile, build sistemimiz hazır hale geliyor. Bu aşamada, ./configure ve make komutlarıyla programınızı derleyip, çıktısını inceleyebilirsiniz.

Eğer elinizde imkan varsa, yazının devamını okumadan önce, yukarıdaki örneği denemenizi tavsiye ederim. Yazının devamında, bir adım geri gidip, bu örnekte neler olup bittiğine biraz daha yakından bakacağız.

Yazının başından beri, autotools'un bir araçlar grubu olduğundan bahsettik, ancak, bu araçların hangileri olduğuna hiç değinmemiştik. Bu araçların başlıca 2 tanesi, autoconf, automake diyebiliriz. Bunlardan autoconf programı, otomatik olarak configure betiği oluşturmaya, automake programı otomatik olarak Makefile oluşturmaya yarıyor. Şu aşamada, autotools içindeki diğer programları yardımcı araçlar olarak düşünebiliriz. Autotools içindeki araçları birbirinden bağımsız programlar olarak düşünmemelisiniz. Bunların birbiriyle çok sıkı ve karmaşık ilişkileri var. Bu ilişkileri yazının devamında biraz daha detaylı inceleyeceğiz.

Öncelikle, autoconf programını inceleyelim. Bu program, configure.ac dosyasını okuyarak, configure programını oluşturur. configure programının amacından yukarıda bahsettiğim için, konuyu doğrudan configure.ac dosyasına getireceğim. Bu dosyayı, M4 makroları içeren bir kabuk (shell) betiği olarak tanımlayabiliriz. M4 çok eski bir şablon dilidir. configure.ac içindeki M4 makroları, autoconf tarafından shell programına dönüştürülür. Bu makrolar, bir veya daha fazla argüman alabilir. Bu argümanların da bazıları gerekli, bazıları ise seçmeli olabilir. Bunları, makro adından sonra gelen parantezler içinde virgülle ayrılmış olarak belirtiriz. Ayrıca, her bir argümanı köşeli parantezler içine alırız. configure.ac dosyasında kendi yazdığınız makroları kullanabileceğiniz gibi, autotools tarafından sağlanan makroları da kullanabilirsiniz. autotools içinde o kadar çok hazır makro var ki, ihtiyacınız olan makroyu hazır olanlar içinde bulamamanız mümkün olsa da muhtemel değil. Bu yazıda, nasıl makro yazabileceğimiz konusuna değinmeyeceğiz.

Örneğimizdeki configure.ac dosyası, sadece makrolardan oluşuyor. Sırayla bu makroların gereğine ve aldıkları argümanlara göz atalım. AC_INIT makrosu, ikisi zorunlu üçü seçmeli olmak üzere 5 argüman alabiliyor. Bu makronun görevi, configure programının aldığı komut satırı argümanlarını işlemek ve programı kullanılabilir hale getirmek. Eğer ne yaptığınızı çok iyi bilmiyorsanız, configure.ac dosyasına daima AC_INIT makrosuyla başlayın. Bu makronun ilk argümanı paketinizin ismini, ikinci argümanı ise paketinizin versiyonunu içerir. Bu makro hakkında daha detaylı bilgiyi Autoconf Belgelerinde bulabilirsiniz.

Kullandığımız ikinci makro, AM_INIT_AUTOMAKE. Bu makro, automake programına ayar vermek için kullanılır. Burada foreign seçeneğini kullanmamızın nedeni, yazdığımız programın GNU standartlarına uymadığını belirtmek. Eğer bu seçeneği belirtmezsek, README, NEW, AUTHORS gibi tüm standart dosyaları oluşturmak zorunda kalırız. Bu makro hakkında daha fazla detaya şu an için gerek yok.

AC_PROG_CC makrosu, sistemde çalışan bir C derleyicisi bulur.

AC_CONFIG_HEADERS makrosu, bir konfigürasyon header dosyası (Örnekte config.h) oluşturur. Bu header içindeki tanımlamalar, daha önce çalışan makrolardan elde edilir. Örneğin, AC_INIT makrosu tarafından ayarlanan paketin adı ve versiyonu gibi bilgiler, bu header dosyasına yazılır. Böylece, C programımızın içinde bu bilgilere ulaşabiliriz.

AC_CONFIG_FILES makrosu ile, configure programının oluşturacağı dosyalar belirtilir. Bu dosyalar .in uzantılı olarak aranır, işlendikten sonra .in uzantısı olmadan kaydedilir. Bizim örneğimizde, Makefile.in dosyası, Makefile dosyasına dönüşecek. Bu dönüşüm işleminde pek matah birşey yok. Makefile.in dosyasının içinde iki @ işareti arasında belirtilen değişkenler doldurulacak. Bu değişkenlerin değeri de, çalışan makrolar tarafından belirleniyor. Mesela, CC değişkeni, AC_PROG_CC makrosu sayesinde tanımlanıyor.

AC_OUTPUT makrosu, config.status isminde bir shell programı oluşturup, bu programı çalıştırır. Makefile ve config.h dosyalarının oluşması gibi görevler config.status tarafından gerçekleştiği için, bu makronun kullanılması zaruridir.

Devam etmeden önce, biraz toparlayalım. autoconf programı configure.ac dosyasını okuyarak, configure kabuk programını oluşturuyor. configure programının amacı ise, platformun özelliklerini test edip, Makefile ve config.h dosyalarını oluşturmak.

Autotools içinde merkezi yeri olan diğer program da, automake'dir. Bu program, Makefile.am dosyalarındaki tanımlamalara göre, Makefile.in dosyaları oluşturur. Makefile.in dosyalarının configure betiği tarafından işlenip, Makefile dosyalarına dönüştüğünü yukarıda belirmiştim.

Örneğimizdeki Makefile.am dosyası, sadece iki satırdan oluşuyor. İlk satırda, bin_PROGRAMS = hello tanımlaması, üç şey belirtiyor. Birincisi, o satırda tanımı yapılan hedefin bindir klasörüne yükleneceği, ikincisi bu hedefin bir program olduğu, üçüncüsü ise bunun adının hello olduğu. Burada bin_ olarak belirtilen önek, yükleme yerini belirtir. bin, lib, include, data gibi önceden tanımlı değerleri kullanabilirsiniz. Önekten sonra gelen kısım ise, hedefin türünü belirtiyor. Hedef türü olarak, şunlardan birini seçmelisiniz; ‘PROGRAMS’, ‘LIBRARIES’, ‘LTLIBRARIES’, ‘LISP’, ‘PYTHON’, ‘JAVA’, ‘SCRIPTS’, ‘DATA’, ‘HEADERS’, ‘MANS’, ve ‘TEXINFOS’. Bunların isimleri yeterince açıklayıcı. Her hedef türü doğru çalışabilmesi için, çeşitli değişkenlere ihtiyaç duyar. PROGRAMS hedef türü için, _SOURCES değişkeni ile, programın hangi C dosyaları kullanılarak derleneceğini belirttik. Eğer _SOURCES ile kaynak dosyalarını belirtmezsek, automake bizim için tahminde bulunacaktır, ama, açıkca belirtmek daha güvenli olur. configure.ac örneğine geri dönerseniz, AC_PROG_CC programı ile, geçerli bir C derleyecisi bulmuştuk. PROGRAMS haricindeki diğer hedef türleri için, AC_PROG_CC benzeri bir kontrolü configure.ac'ye eklemek gerekebilir. Bunun detayları için, Automake Belgeleri yeterince detaylı açıklamalar içeriyor.

Sıra main.c dosyasını incelemeye geldi. main.c programında, config.h header dosyasını kullandık. Bu noktaya kadar dikkatle okuduysanız, config.h dosyasının otomatik olarak oluşturulduğunu anlamışsınızdır. Bu sayede, configure aşamasında tanımlanan yapılandırma değerlerini, C kaynak kodlarımız içinde kullanabiliriz. Örnek programımızda, PACKAGE_STRING değişkenini kullandık. Bu değişken, AC_INIT makrosu tarafından tanımlanıyor. Bizim örneğimizde, helloworld 1.0 değerini alıyor.

autoconf ve automake programlardan bahsettik ama, dikkat ederseniz örneğimizde bu iki programı hiç kullanmadık. Eğer automake ve autoconf programlarını manuel olarak tetiklemek isterseniz, autoheader, aclocal, autoconf ve automake gibi programları doğru sırada çalıştırmanız gerekiyor. Manuel çalıştırmak hataya çok müsait olduğu için, autoreconf programı, autotools içindeki diğer araçları doğru şekilde çalıştırmaya yarıyor.

Yeni başlayanlar için, autotools çok yıpratıcı olabilir. Şu ana kadar, birçok yeni konseptle karşılaştınız, ve kafanızın karışmış olması gayet normal. Ama başardığımız şeye dikkat edin. 6 satırlık bir configure.ac ve 2 satırlık Makefile.am ile, elle yazabileceğimizden çok daha iyi bir Makefile elde ettik. make install hedefi sayesinde, programınızı kurabilirsiniz, configure aşamasında programın nereye kurulması gerektiğini seçebilirsiniz, make dist ile tar.gz paketi oluşturabilirsiniz. Standart bir GNU/Linux paketinde olmasını bekleyeceğiniz herşeyi, hem kolayca, hem de hataya fazla yer bırakmayacak bir şekilde elde ettik. Bu da, Linux paket yöneticileri için, büyük kolaylık demek.

Bu noktada, autotools temellerini kavradığınızı varsayıyorum. Birkaç yeni örnek ile, hem öğrendiklerimiz pekiştireceğiz, hem de autotools'un diğer kabiliyetleri hakkında bilgi sahibi olacağız.

Diyelim ki, Linux üstünde çalışacak bir oyun programladınız. Yazdığınız oyunda grafik ve ses dosyaları kullanmak isteyeceksiniz. Kullandığınız data dosyaları, farklı linux sürümlerinde, farklı klasörlere yüklenebilir. Bu örnekte, C programımızın, data klasöründeki dosyaları bulmasını sağlayacağız.

Öncelikle, Makefile.am dosyasına bakalım;

İlk iki satırı zaten biliyorsunuz. Üçüncü satırda, pkgdata klasörüne yüklenecek olan, DATA dosyalarını tanımladık. Burada ikinci bir önek olarak dist öneki kullandık. DATA dosyalarını tar.gz dağıtımına dahil etmek için, dist öneki kullanmalısınız. Üçüncü satırda, C derleyicisinin komut satırına gönderilecek bir argüman tanımladık. Burada kullandığımız pkgdatadir, autoconf/automake tarafından ayarlanan bir değişken. Böylece, C dosyalarımızda kullanılabilecek bir makro tanımı yapmış olduk. Şimdi, oyun.c dosyasına bakalım.

Böylece, programımız ilgili data dosyalarını bulabilecek bir şekilde derlenmiş oldu.

İyice pekiştirmek için, bir örnek daha yapalım. Bu örneğimizde, configure betiğinin, programımızın bazı özelliklerini açıp kapatabilmesini sağlayacağız. Öncelikle, configure.ac dosyasına, aşağıdaki iki satırı ekleyeceğiz.

Şimdi, config.h.in dosyasına, aşağıdaki satırı eklememiz gerekiyor.

Bundan sonra, autoreconf -i ile, configure betiğini yeniden oluşturmak gerekiyor. Böylece, ./configure --enable-debug komutu ile, config.h dosyasında #define ENABLE_DEBUG satırı eklenmesini sağlayabiliriz. Bu makro tanımlı olduğunda, program çıktı verirken bu makronun varlığını kontrol ederek, ekstra bilgi sunabilir.

Toparlamak gerekirse, autotools kullanarak bir build sistemi oluşturmak konusuna yüzeysel bir giriş yaptık. Bu araçlar hakkında söylenebilecekler malesef bir blog yazısına sığamayacak kadar çok. Eğer projenizde autotools kullanmaya karar verirseniz, sıfırdan configure.ac ve Makefile.am dosyaları yazmak yerine, yapacağınız projeye benzer bir projenin dosyalarını kullanarak başlamanız işinizi kolaylaştıracaktır. Eğer Github'da autotools kullanan projeleri aratırsanız, karşınıza binlerce sonuç çıkacatır. automake ve autoconf belgeleri içinde, kullanabileceğiniz tüm makrolar hakkında bilgi alabilirsiniz.